İBNİ SİNA

GAZALİ

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları
Bilim ve Felsefe Serisi
http://www.yek.gov.tr/Link/ShowLink?LINK_CODE=58&LAN_CODE=TR

Kitâbu’l-Burhân /Fârâbî

İslâm felsefe geleneğinde kurucu bir role sahip olan Fârâbî (ö. 339/950), felsefenin neredeyse bütün alanlarında özgün ve yaratıcı ürünler ortaya koymuş eşsiz filozoflardan biridir. Eserlerinin büyük bölümü mantığa dair olup İslâm dünyasında asıl mantık çalışmaları onunla başlamıştır. Kendisinden önceki mantık geleneğine son derece vakıf olan Fârâbî, “ İlk Muallim” ( Mu‘allim-i Evvel) Aristoteles’in mantık eserlerine pek çok şerh yazdığı gibi, çok sayıda özgün ve etkili müstakil eserler de kaleme almış ve “İkinci Muallim” (Muallim-i Sânî) unvanını kazanmıştır.
Fârâbî’nin Kitâbü’l- Burhân (İkinci Analitikler) adlı eseri, onun mantığının ve hatta denilebilir ki, tüm felsefesinin ve felsefî projesinin kalkış noktasını oluşturmaktadır. Zira o, felsefî inşa sürecinde doğru ve kesin bilgi veren ve felsefenin ideal yöntemini oluşturan burhânî kıyasa ( demonstration) aslî bir işlev yüklediği gibi, kurulmasını düşlediği erdemli toplum düzeninin de temeline burhânî düşünmeyi yerleştirmektedir.

Harfler Kitabı

Dânişnâme-i Alâî/Alâi Hikmet Kitabı/İbn Sînâ  

Dânişnâme-i Alâî, İbn Sînâ’nın Farsça kaleme aldığı felsefe ve mantık kitabıdır. Öğretim amaçlı bir ders kitabı olarak hazırlanan Dânişnâme’de, İbn Sînâ’nın diğer felsefe kitaplarının aksine, konular incelenirken kavramayı kolaylaştırmak için alt konu başlıkları verilmiş ve şekiller çizilmiştir. Beş bölümden oluşan eserde sırasıyla, mantık, metafizik, fizik, geometri, astronomi, aritmetik ve müzik konuları ele alınmıştır.  Fakat Dânişnâme’nin tam nüshalarında yedi ilimden sadece üç bölüm, yani Mantık, Metafizik ve Fizik, İbn Sînâ tarafından kaleme alınmış; geri kalan bölümler onun ölümünden sonra öğrencisi Abdülvâhid Cûrcânî tarafından hazırlanmıştır.
Eserin Murat Demirkol tarafından çevirisi, Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi 2682 numarada kayıtlı nüshayla paralel olarak neşredilmiştir.  1657 yılında Ayn Ali tarafından istinsah edilmiş bu nüsha yaldızlı varakları ve kırmızı mavi cetvelleriyle ayrıca sanatsal bir değere de sahiptir.

El-İşârât ve’t-Tenbîhât/İşaretler ve Tembihler/İbn Sînâ

El-İşârât ve’t-Tenbîhât, tarihin en önemli ve etkili filozoflardan biri olan İbn Sînâ’nın, kronolojik olarak son yazdığı eserlerden biridir. Üzerine yapılan şerh ve haşiyeler düşünüldüğünde, müellifin İslam Dünyası üzerinde en etkili eseri olduğu rahatlıkla söylenebilir. Son derece veciz bir üslûpla yazılan, girişinde felsefenin ilke ve önermelerinin ele alınacağı belirtilen eser mantık ilmiyle başlayıp fizikle devam etmekte ve metafizik bölümüyle sona ermektedir.
El-İşârât ve’t-Tenbîhât’ın mantık bölümü on “nehic”den meydana gelirken fizik, metafizik ve ahlâk bölümleri on “namat”tan oluşmaktadır.  Fatih Sultan Mehmed Kitaplığı projesi kapsamında yayınlanan bu eserin baskısında Fatih’in mütalaa ettiği nüsha tıpkıbasım ve tercümesiyle birlikte neşredilmiştir.

Metafizik I-II/Kitâbu’ş-Şifâ/İbn Sînâ

Metafizik, bütün ilimlerin ilkelerini temellendirmesi ve Gerçek Varlık hakkında bilgi vermesi bakımından felsefî ilimlerin zirvesinde bulunur. Platon ve Aristo’dan İslam dünyasına aktarılan ve Kîndî, Fârâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Rüşd gibi filozoflar tarafından geliştirilerek Batıya aktarılan felsefi ilimler, teorik düşüncenin hem kaynağı hem de meyvesi olması bakımından Metafizik etrafında şekillenir. Bu bakımdan Metafizik değişime konu olmayan gerçek varlıklar hakkında bilgi veren ilim olarak kabul edilmiştir.

İbn Sînâ, yüzyıllar boyunca doğu ve batıda kendisinden önceki bütün filozofları gölgeleyecek kadar etkili olan Şifâ külliyatında felsefî ilimleri derlemiş ve tenkit süzgecinden geçirmiştir. Kuşkusuz bu külliyatın en önemli eseri varlık olmak bakımından varlığı inceleyen Metafiziktir. Günümüze kadar üst düzey Metafizik araştırmalarının en önemli kaynaklarından biri olan bu eser, Fatih Sultan Mehmed’in mütalaası için istinsah edilmiş metinle birlikte neşredilmiştir.

Mi‘yâru’l-ilm /lmin Ölçütü:/Ebû Hâmid el-Gazzâlî

Gazzalî, yaşadığı dönemde kelam ve fıkıh gibi İslamî ilimler alanında yaşanan zihin tutulmasının sebeplerinin bu ilimlerde yapılan bazı yöntem hatalarından kaynaklandığını tespit etmiştir. Bu tespit onu bilimler için güvenilir bir yöntem arayışına itmiş ve nihayetinde Aristotelesçi mantığın ilmî faaliyetlerin her alanında özellikle de kelam ve fıkıh gibi İslamî bilimler alanında kullanılması gerektiğini öne sürmüştür. Böylece ilk defa Aristo mantığının İslamî ilimlere uygulama yolu açılarak mantığın başarılı bir şekilde dinî düşünceye tatbiki sağlanmıştır.

Mi‘yâru’l-ilm, Gazzalî’nin kendi ifadesiyle, kelam ve fıkhın da içinde bulunduğu nazarî ilimlerin tamamında geçerli bir mantığın ortaya konulması ve meşhur eseri Tehâfütü’l-felâsife’nin bazı terimlerinin izahı ve bu kitabın daha iyi anlaşılması için yazılmıştır. Gazzâlî’nin bu eserinin İslamî ilimler alanında asırlar süren belirleyici etkisine rağmen, modern dönemde hak ettiği akademik ilgiyi gördüğünü söyleyemeyiz. Zira tespit edebildiğimiz kadarıyla şimdiye kadar Mi‘yâru’l-ilm’in ne bilimsel bir neşri yapılmış ne de herhangi bir dile tercüme edilmiştir.
Prof. Dr. Ali Durusoy ve Doç Dr. Hasan Hacak’ın titiz çevirileriyle yayınladığımız Mi‘yâru’l-ilm ülkemizdeki İslam felsefesi çalışmalarında önemli bir boşluğu dolduracağı muhakkaktır.

Tehâfütü’l-Felâsife /Ebû Hâmid el-Gazzâlî

Kendisinden önceki kelâmcıların akıl-nakil ve din-felsefe ilişkilerini tartışırken kullandıkları yöntemin yetersizliği ve verimsizliğinden yakınan İmâm Gazzâlî, onların felsefî meselelere tam nüfuz etmeden felsefeyi eleştirmeye kalkıştıkları için başarılı olamadıklarına şahit olmuş ve hayatının en verimli döneminde (1085-1095) felsefeye ilgi duymuştur.
İmâm Gazzâlî’nin din ve metafizikle ilgili bazı meselelerde hakikati temsil yetkisinin felsefeye değil dine ait olduğunu ortaya koymak amacıyla kaleme aldığını ifade ettiği Tehâfütü’l-Felâsife, din-felsefe ilişkisi konusunda yeni bir çığır açmış ve dünya felsefe klasikleri içindeki yerini almıştır. İslâm düşünce tarihinde ise “tehâfüt tartışmaları” adı altında yeni bir tartışma alanının açılmasına katkı sağlamıştır.

FARABİ’NİN ESERLERİ

Felsefeye giriş niteliğindeki eserleri

• Felsefe öğrenmeden önce takdim esilmesi lâzım gelen şeyler kitabı (Kitâb-ü mâ yenbağî en mukaddeme kable taallüm-il felsefe)

• İlimlerin sayımı kitabı (Kitâb-u İhsâ-il-ulûm)

• İlimlerin mertebeleri (Merâtib-ül-ulûm)

Mantık ve dil felsefesi üzerine olan eserleri

• Harfler kitabı (Kitâbul-Hurûf) (İngilizce: Books of Letters: Commentary on Aristotle’s “Metaphysics”)

• Mantıkta Kullanılan Lafızlar (Kitâbu’l-Elfâz)
• Mantığa başlangıç (Al-Tavti’a fı’1-Mantık)

• Mantık Sanatına Başlamak İsteyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda Bulunduğu Bütün Hususlara Dair Olan Bölümler (el-Fusûlu’l-Hamse)

• Mantık kitapları dergisi (Cevâmi’-ü kütüb-il-mantık)

• Mantığa giriş kirabı (Kitab-üş müdhal fi’l-mantık)

• Mantık sanatında gerekli olan fasıllar (Fusûl-u yuhtâc ileyhâ f’i sınâat-il-mantık)

• Küçük kıyas kitabı (Kitâb-ü kıyâs sagîr)

• Kitâbu Makûlât

• Kitâbu’l-Kıyas

• Kitâbu’l-Burhan

• Kitâbu’l-Cedel

• Kitâbu’l-İbâre

• Şerhu Kitâbi’l-İbâre

• Kitâbu İsâguci

• Kitâbu’l-Emkineti’l-Muğâlata

• Peri Hermeneias Muhtasarı

• Eflâtun ve Aristoteles’in Görüşlerinin Uzlaştırılması (el-Cem Beyne’r Re’yeyn el-Hakimeyn Eflâtun el-İlâhi ve Aristûtâlîs)

• Safsata hakkında kitap (Kitâb-ün fî’s-safsata)

• Hitabet hakkında kitap (Kitâb-ün fi’l-hitâbe)

• El-Elfazu’l-Müsta’mele fi’l-Mantık

Uygulamalı bilimlere ilişkin eserleri

• Öklid‘in “Kitâb-ül-usul” adlı eserinin 1. ve 5. kısımlarına ilişkin açıklamalar

• Yıldızlar üzerine doğru olan ve olmayan şeyler hakkında nükteler kitabı (Kitâb-ün-nüket fî-mâ yesihhü velâ yesihhü min ahkâm-in-nücüm)

• Büyük musiki kitabı (Kitâb-ül-mûsîkî’l-kebîr)

• Musikiye giriş kitabı (Kitâb-ül-mğdhal fî’l-mûsîkî)

İlahiyata ilişkin eserleri

• Akıl hakkında kitap (Kitâb-ün fi’l-akl)

• Önemli sorular kitabı (Kitâb-ü uyûn-il-mesâil)

• Bir ve birlik kitabı (Kitâb-ül-vâhid ve’l-vahde)

• Filozof Aristoteles’in amaçları (Kitâb-ül agrâz-il-Hâkîm Aristôtâlis)

• Platon felsefesi (Kitâb-u felsefet-i Eflatûn)

• Aristo Felsefesi (Felsefet Aristutalis)
• Felsefe soruları ve onların cevapları (El-mesâil-ül-felsefîye ve’l-ecvibet-ü’anha)

Siyaset ve ahlak felsefesine ilişkin eserleri

• Mutluluğu kazanma kitabı (Kitâb-ü tahsil-il saâde)

• Mutluluk yolunu gösterme kitabı (Kitâb-üt-tenbîh alâ sebil-il-saâde)

• Faziletli şehir halkı fikirlerinin esasları (Kitâb-ün fî mebâdî ârâ-i ehl-il Medînet-il-fâzıla)

• Şehir siyaseti kitabı (Kitâb-ül-siyâset-il-medeniye), Varlıkların başlangıcı (Mebâdi ‘l-mevcûdât)

• Platon’un sözleri kitabı (Kitâb-ül-elfâz-il-Eflâtuniye)

Farabi’ye atfedilen diğer eserler

• İki filozofun fikirlerini birleştirme kitabı (Kitâb-ül-cem’i beyn re’yey-il-hâkimeyn)

• Hikmetlerin yüzük taşları kitabı (Kitâb-ü füsûs-il-hikem)

• İkinci öğretmen (Et-Ta’lîm-üs-sâni)

İBNİ SİNA’NIN Eserleri

• El-Kanun fi’t-Tıb, (ö.s), 1593, “Tıpta Kanun”(Tıp ile ilgili zamanının bilgilerini ihtiva eder. Orta çağda dört yüz yıl Batı’da ders kitabı olarak okutulmuştur. Latinceye on çevirisi yapılmıştır.)

• Kitabü’l-Necat, (ö.s), 1593, (“Kurtuluş Kitabı”Metafizik konularda yazılmış özet bir eserdir. )

• Risale fi-İlmi’l-Ahlak, (ö.s), 1880, (“Ahlak Konusunda Kitapçık”)

• İşarat ve’l-Tembihat, (ö.s), 1892, (“Mantık, Fizik ve Metafizik bölümlerini içerir. 20 bölümden oluşur.)

• Kitabü’ş-Şifa, (ö.s), 1927, (“Mantık, Matematik, Fizik ve Metafizik konularında yazılmış on bir cilt hacimli bir eserdir. Birçok kere Latinceye çevrilmiş ve ders kitabı olarak okutulmuştur.”). Mantık bölümü, Giriş, Kategoriler, Yorum Üzerine, Birinci Analitikler, İkinci Analitikler, Topikler, Sofistik Deliller, Retorik ve Poetika kitaplarından oluşur. Tabiat Bilimleri bölümü, Fizik, Gökyüzü ve Âlem, Oluş ve Bozuluş, Etkiler ve Edilgiler, Mineroloji ve Meteoroloji, Psikolıji, Botanik ve Biyoloji kitaplarından oluşur. Matematik Bilimleri bölümü, Geometri, Aritmetik, Musiki ve Astronomi kitaplarından oluşur. Yirmi ikinci ve son kitap ise Metafizik‘tir.