http://www.istanbulturkocagi.org/kullanici/goruntu/bilgiler/el/pdf/tonyukuk_sempozyumu_2020.pdf

TÜRK OCAKLARI İSTANBUL ŞUBESİ
BİLGE TONYUKUK YAZITI’NIN DİKİLİŞİNİN 1300. YILI
UNESCO 2020 BİLGE TONYUKUK YILI ANISINA
TONYUKUK KİTABI
YAYINA HAZIRLAYAN: DOÇ. DR. KÜRŞAT YILDIRIM
BAHÇEŞEHİR ÜNİVERSİTESİ KATKILARIYLA
İstanbul 2020
Yapım: Damla Acar
Grafik-Tasarım: Ceyhun Durmaz
Baskı Yeri-Ayı-Yılı: 2020
Baskı: ŞenYıldız Yayıncılık Hediyelik Eşya ve Tekstil San ve Tic.Ltd.Şti.
Gümüşsuyu caddesi. Dalgıç İş Merkezi No:3 Kat:1 Topkapı-İstanbul
Tel: 0212 483 47 91 / Faks: 0212 483 48 23
Yayın Nu: 27
ISBN: 978-605-9443-41-8

İÇİNDEKİLER
YAYINA HAZIRLAYANDAN / 13
ÖNSÖZ / 15
DİL-EDEBİYAT-DÜŞÜNCE
GÖKTÜRKLERİN BÜYÜK BİLGESİ TUY-UKUK / 19
Prof. Dr. Karjavbay SARTKOJAULI
BİLGE TONYUKUK YAZITLARI’NIN YAZI ÇEVİRİMLERİ
NASIL YAPILMALIDIR? / 31
Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ
TONYUKUK YAZITININ DİLİ ÜZERİNE / 41
Prof. Dr. Ali AKAR
AĞIZ TASNİFİ ÖLÇÜTLERİNE GÖRE TONYUKUK YAZITI / 51
Araş. Gör. Dr. Ümran ERDOĞAN
TOŃUQUQ YAZITI’NIN YENİ KEŞFEDİLEN BİR
ESTAMPAJ KOPYASI / 67
Dr. Vladimir V. TISHIN
KÖKTÜRKLERİN ‘YOL TEŊRİSİ’: BİLGE TUNYUKUK / 81
Doç. Dr. Hacer TOKYÜREK
TONYUKUK YAZITINDA ÇOK ANLAMLILIK ÜZERİNE BAZI DİKKATLER / 97
Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ
NİHAL ATSIZ’IN TONYUKUK YAZITI ÜZERİNE ÇALIŞMALARI / 107
Prof. Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ
TUNYUKUK YAZITI’NA YANSIYAN İNANÇ / İMAN GÜCÜ
VE
BUNUN TEOLOJİK TEMELİ ÜZERİNE / 125
Prof. Dr. Alimcan İNAYET
‘ÜRÜNG KÜMÜŞ’TEN ‘AK AKÇE’YE / 131
Prof. Dr. Serkan ŞEN
TUNYUKUK YAZITI’NDA PEKİŞTİRME DİL BİRİMLERİNİN
STİLİSTİK-TARİHSEL İŞLEVLERİ / 143
Dr. Nurdin USEEV
TONYUKUK YAZITINDAKİ ADLARIN DİĞER YAZITLARDAKİ ÖRNEKLERİYLE
KARŞILAŞTIRILMASI VE AD BİLİMSEL İNCELEMESİ / 157
Dr. Öğr. Üyesi Kürşat EFE
BİLGE TONYUKUK’UN TÜRGİŞ SEFERİ’Nİ ANLATIMI VE “TARDUŞ ŞADRA”
İBARESİ ÜZERİNE / 177
Dr. Öğr. Üyesi Aslı ZENGİN
TONYUKUK YAZITI’NDA GEÇEN “TORUK BUKALI SEMİZ BUKALI” İFADESİ
ÜZERİNE GÖSTERGEBİLİMSEL BİR BAKIŞ / 187
Doç. Dr. Murat ELMALI
ORHON YAZITLARINDAKİ “TOKUZ ERSİN / ERSEN”
ADI ÜZERİNE / 207
Dr. Öğr. Üyesi Hakan AYDEMİR
NECİP ASIM VE ORHUN TÜRKÇESİ / 221
Prof. Dr. Mustafa BALCI
ÇOK TARTIŞILAN BİR AD: OĞUZ / 231
Prof. Dr. Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA
NAHÇIVAN GRUBU AĞIZLARI VE ORHON YAZITLARININ
ORTAK LEKSİKASI / 249
Doç.Dr. Galibe HACIYEVA
TONYUKUK’UN DİLİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİ
AĞIZLARINA: KIBRIS AĞIZLARI ÖRNEĞİ / 271
Doç. Dr. Gökçe Yükselen PELER
TÜRKÇEDE CARİYELİK VE KADIN KÖLELİĞİNE DAİR LEKSİKOLOJİK YAPILARI:
ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDEKİ VERİLER / 289
Prof. Dr. Fikret TURAN
TÜRK EDEBİ DİLİ TARİHİNDE TONYUKUK ABİDESİNİN YERİ VE ÖNEMİ / 299
Prof. Dr. Kamil Veli NERİMANOĞLU
TANRI DAĞLARINDAKİ KÖKTÜRK HEYKELİ ÜZERİNDEKİ
YAZITLAR VE TAMGALAR / 305
Dr. Öğr. Üyesi Kayrat BELEK
TARİH
BİLGE TONYUKUK’UN GÖK TÜRK KAĞANLIĞINA KATKISI / 317
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL
TONYUKUK YAZITININ TÜRK DEVLET ANLAYIŞI
AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ / 339
Dr. Öğr. Üyesi Tuba TOMBULOĞLU
TONYUKUK’UN YAŞADIĞI ORTAMIN İKLİM ŞARTLARI / 349
Prof. Dr. Tuncer BAYKARA
PROF. DR. BAHAEDDİN ÖGEL’İN ESERLERİNDE TONYUKUK / 353
Prof. Dr. Mehmet ALPARGU
İL VE TÖRE BAĞLAMINDA ESKİ TÜRKLERDE MERKEZ-ÇEVRE İLİŞKİSİ / 361
Prof. Dr. Üçler BULDUK
TÜRKLERDEKİ BİR ARADA YAŞAMA KÜLTÜRÜNÜN TARİHİ
TEMELLERİ ÜZERİNE / 371
Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU
DEVLET AKLI BAKIMINDAN BİLGE TONYUKUK / 381
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM
DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN TESPİTİ BAĞLAMINDA ESKİ TÜRK YAZITLARINDA
KARŞILAŞILAN SORUNLAR ÜZERİNE / 389
Doç. Dr. Oktay BERBER
ULUĞ AYGUÇI BİLGE TONYUKUK’TAN OSMANLI VEZİR-İ AZAMLARINA:
VEZİR-İ AZAMLIK MAKAMI / 401
Prof. Dr. İsmail ÖZÇELİK*
KÖKTÜRK KAĞANLIĞI DÖNEMINDE BATI TÜRKISTAN HÜKÜMDARLIKLARI
YÖNETIMINDE GÖRÜLEN ‘ÇOR’ UNVANI ÜZERINE / 413
Gaybullah Babayar
ORHON ÂBİDELERİNİN OĞUZLARI / 433
Dr. Öğr. Üyesi Ayhan PALA
ARKEOLOJİ-SANAT TARİHİ-RESTORASYON
TONYUKUK MEZAR KÜLLİYESİ HAKKINDA / 455
Dr. MUNKHTULGA Rinchinkhorol
BİLGE KAGAN’IN TACI VE HAZİNESİ / 465
Prof.Dr. Saadettin Yağmur GÖMEÇ
KÜL TİGİN, BİLGE KAĞAN VE TONYUKUK
KÜLLİYELERİ VE YAZITLARI ÜZERİNE TÜRK SANATI TARİHİ VE TÜRK
MİTOLOJİSİ AÇISINDAN BAZI DEĞERLENDİRMELER / 475
Prof. Dr. Yaşar ÇORUHLU
BİLGE TONYUKUK ANIT MEZAR KOMPLEKSİ
ÇEVRESİNDEKİ MEZARLAR VE ANIT MEZAR KOMPLEKSLERİ / 521
Prof. Dr. Osman MERT
TONYUKUK’UN HATIRA VE MEZAR ANITI İLE TÜRK DÜNYASINDA
İMPARATORLUK GELENEKLERİNİN GELİŞİMİ / 537
Dr. Iskander L. IZMAILOV-Prof. Dr. Airat G. SITDIKOV
BATI MOĞOLİSTAN’IN UVS VE KHOVD İLLERİ SINIRLARINDA YER ALAN
KÖKTÜRK DÖNEMİ İNSAN FİGÜRLÜ TAŞLAR VE ANIT KÜLLİYELER / 543
Prof. Dr. Şaban DOĞAN
Dr. BAYARSAIKHAN Jamsranja
Dr. ANKHBAYAR Danuu
Araş. Gör. Asuman BAŞ
TONYUKUK ANIT ALANI ARKEOLOJİK KAZILARI (2015-2016) / 571
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL
Arkeolog Adil YILMAZ
TONYUKUK KUTSAL ALANI VE ÇEVRESİNDEKİ KURGANLARDA KÜLTÜREL
MİRASIN KORUNMASI ÇALIŞMALARINDA
ARKEOJEOFİZİK ARAŞTIRMALAR / 583
Dr. Öğr. Üyesi Fethi Ahmet YÜKSEL
BİLGE TONYUKUK İLE İLGİLİ SON GELİŞMELER MOĞOLİSTAN’DAKİ
TÜRK ANITLARI PROJESİ (MOTAP) / 605
Turan CAN
ANILAR
1987 YILINDA (33 YIL ÖNCE) TONYUKUK YAZITINI ZİYARET ANILARIM / 627
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY

İSTANBUL TÜRK OCAĞI
“ULUSLARARASI TONYUKUK SEMPOZYUMU”
KURULLAR
SEMPOZYUM BAŞKANI
Dr. Cezmi BAYRAM
SEMPOZYUM SEKRETERİ
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM
DÜZENLEME KURULU
Prof. Dr. Karjavbay SARTKOJAULI (Lev Nikolaviç Gumilev Avrasya Millî Üniversitesi, Türkoloji Altayistik Bilimsel Araştırma Merkezi Müdürü)
Prof. Dr. Airat SITDIKOV (Tataristan Bilimler Akademisi, Arkeoloji Enstitüsü Müdürü)
Prof. Dr. Okan YEŞİLOT (Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Merkezi
Müdürü)
Prof. Dr. Mustafa BALCI (İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Merkezi
Müdürü)
Doç. Dr. Gaybullah BABAYAR (Özbekistan Bilimler Akademisi, Milli Arkeoloji
Merkezi Bölümü Başkanı)
Doç. Dr. Galibe HACIYEVA (Nahçıvan Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi)
Dr. Öğr. Üyesi Ali AHMETBEYOĞLU (İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi)
Dr. Öğr. Üyesi Kayrat BELEK (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Öğretim
Üyesi)
Dr. Vladimir TISHIN (Rusya Bilimler Akademisi Öğretim Üyesi)
Dr. MUNKHTULGA Rinchinkhorol (Moğolistan Bilimler Akademisi Öğretim
Üyesi)
Dr. Cezmi BAYRAM (İstanbul Türk Ocağı Başkanı)
YÜRÜTME KURULU
Dr. Öğr. Üyesi Özcan TABAKLAR
Doç. Dr. Dinçer KOÇ
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM
Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ
BİLİM KURULU
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY
10 TONYUKUK KİTABI
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN
Prof. Dr. Abdulhaluk Mehmet ÇAY
Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Prof. Dr. Hayati DEVELİ
Prof. Dr. Bilgehan ATSIZ GÖKDAĞ
Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH
Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN
Prof. Dr. Ali AKAR
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ
Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU
Prof. Dr. İlyas TOPSAKAL
Prof. Dr. Osman Gazi ÖZGÜDENLİ
Prof. Dr. Osman MERT
Prof. Dr. Üçler BULDUK
Prof. Dr. Fatih ÜNAL
Prof. Dr. Yaşar ÇORUHLU
Prof. Dr. Şaban DOĞAN
Prof. Dr. Bülent GÜL
Prof. Dr. Ferruh AĞCA
Prof. Dr. Erkan GÖKSU
Prof. Dr. Abdulkadir EMEKSİZ
Prof. Dr. Bülent BAYRAM
Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU
Doç. Dr. Gökçe Yükselen PELER
Doç. Dr. Oktay BERBER
Dr. Iskander L. IZMAILOV
Dr. Öğr. Üyesi Fethi Ahmet YÜKSEL
Dr. Öğr. Üyesi Elvin YILDIRIM
Dr. Öğr. Üyesi Ali ILGIN
Dr. Öğr. Üyesi Umut ÜREN
Dr. Öğr. Üyesi Tuba TOMBULOĞLU
Dr. Nurdin USEEV
SEKRETARYA
Araş. Gör. Berker KESKİN
Araş. Gör. Samet ATALAY
“TONYUKUK KİTABI”NIN HAKEM KURULU
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL
Prof. Dr. Airat SITDIKOV
Prof. Dr. Ali AKAR
Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN
Prof. Dr. Bilgehan ATSIZ GÖKDAĞ
TONYUKUK KİTABI 11
Prof. Dr. Bülent GÜL
Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Prof. Dr. İbrahim TELLİOĞLU
Prof. Dr. İlyas TOPSAKAL
Prof. Dr. Osman MERT
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ
Prof. Dr. Serkan ŞEN
Prof. Dr. Şaban DOĞAN
Prof. Dr. Üçler BULDUK
Prof. Dr. Yaşar ÇORUHLU
Doç. Dr. Dinçer KOÇ
Doç. Dr. Gökçe Yükselen PELER
Doç. Dr. Hacer TOKYÜREK
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM
Doç. Dr. Oktay BERBER
Dr. Öğr. Üyesi Ali AHMETBEYOĞLU
Dr. Öğr. Üyesi Ali ILGIN
Dr. Öğr. Üyesi Aslı ZENGİN
Dr. Öğr. Üyesi Elvin YILDIRIM
Dr. Öğr. Üyesi Feryal KORKMAZ
Dr. Öğr. Üyesi Fethi Ahmet YÜKSEL
Dr. Öğr. Üyesi Kayrat BELEK
Dr. Öğr. Üyesi Kürşat EFE
Dr. Öğr. Üyesi Tuba TOMBULOĞLU
Dr. Iskander L. IZMAILOV
Dr. Ümran ERDOĞAN
Dr. Vladimir TISHIN

YAYINA HAZIRLAYANDAN
Bilge Tonyukuk Yazıtı’nın dikilişinin üzerinden 1300 yıl geçmiştir. Vasıflarıyla çağlar ötesi bir devlet adamı olan Tonyukuk’u her bakımdan anlamak ve
anlatmak lazımdır. Üstelik bu yıl UNESCO tarafından “2020 Bilge Tonyukuk
Yılı” ilân edilmiştir. Bu çerçevede Türkiye’de bazı faaliyetler planlanmıştır.
Bunlardan birisi, İstanbul Türk Ocakları tarafından 3-4 Haziran tarihlerinde
İstanbul’da yapılacak olan “Uluslararası Tonyukuk Sempozyumu” idi. Salgına
karşı alınan önlemler sebebiyle bu toplantı Kasım ayına ertelenmişti. Ocak
Başkanımız Dr. Cezmi Bayram ve yönetim kurulu ise ertelenen sempozyumun kitabının, bu özel yıl anısına, Tonyukuk’a yakışır şekilde, her hâlükârda
basılmasına karar verdiler. Elinizdeki eser, böyle bir sürecin sonunda ortaya çıktı. Her biri alanında dünya çapında uzman olan yurtiçinden ve yurtdışından bilim adamları, Tonyukuk’u farklı açılardan incelediler. Böylece Bilge
Tonyukuk belki de ilk kez bu kadar kapsamlı olarak incelendi.
“Tonyukuk Kitabı”, İstanbul Türk Ocağı’nın, “Türk’ün Ocağı”nın, Türk
milletine armağanıdır. Bu vesileyle ocak başkanımız Dr. Cezmi Bayram’a, kitabın basımı için maddi destek sağlayan Bahçeşehir Üniversitesi Mütevelli
Heyeti Başkanı Enver Yücel’e teşekkür ederiz. Tonyukuk anısına hazırlanan
bu kitap, pek kıymetli yazıları kaleme alan bilim adamları sayesinde ortaya çıkmıştır, onların bu katkıları her türlü takdirin ötesindedir. Kitapta atıf
yapma usulü, başlangıçta bazı kaidelere bağlanmış olsa da sonradan farklı
alanlardan yazıların artması sebebiyle yazarların tercihine bırakılmıştır. Kitabın hazırlık sürecindeki teşvik ve tavsiyeleri için sempozyum yürütme kurulu
üyeleri Dr. Öğr. Üyesi Özcan Tabaklar ve Dr. Öğr. Üyesi Feryal Korkmaz’a müteşekkiriz. Tarihe düştüğümüz bu küçük not ile Bilge Atamız Tonyukuk’un
ruhunu şad edebilmişsek ne mutlu bize.
Doç. Dr. Kürşat YILDIRIM