Levent Ağaoğlu – Başkonsolos Beye ve emekli büyükelçimize çok teşekkürler. Çok aydınlatıcı konuşmalar oldu. Bir yorum ve bir sorum olacak. Yorum şu; Hanımefendi Çin’le ilgili soru sordu. Ben de aynı kaygıları taşıyorum. Neden? Biz tarihe baktığımızda 700-800’lerde Türklerin kurduğu Hanedanlardan olan Tang Hanedanının bir politikası var. Ta o zamandan çizilmiş yani bin yıllık bir Çin politikası var. Hazar; Şimdi Hazar’a kıyısı olan bir ülke olması durumu. Biz buna baktığımızda Astana süreci, bir de Şangay olayı var.

Kazakistan herhalde bu kaygıyı taşıyordur, diye düşünüyorum. Çünkü bir tarafta nüfusu 18 milyon olan bir ülke, bir tarafta bir buçuk milyarlık bir ülke. Bunu bir yorum olarak getirdim. Bu politikanın da süregelen bir politika olduğunu düşünüyorum. Rusya bu kaygıyı Sibirya’da taşıyor. Oraya Çinlilerin gelmesi korkusu. Ticari ilişkiler içinde baktığım zaman, Çinlilerin fiyatlarının ucuz olması açısından şimdi çok cazip geliyorlar ama Yunanların ideası yüz yıllıktır ama Çinlilerin bin yılı aşkın bir Hazar’ın kıyısı olma konusu var.

Sorum ise; Farabi ve Yesevi siz çok güzel bahsettiniz. Aynı mayadanız, Farabi bizim büyük filozofumuz, Yesevi de mutasavvıfımız, bunlar ikisi de Kazak Türkleri. Soru şu Yesevi’nin yazmalarının toparlanması, bir araya getirilmesi, bunun külliyatının oluşturulması konusunda Kazakistan’da çalışma yapılmış mıdır? Arzum o yönde olduğu için sordum.

Ecvet Tezcan – Bir tek şey söyleyeceğim, sonra başkonsolosa tekrar sözü vereceğim. Büyük devletlerle dost olmak çok kolay bir iş değildir. Ama bir taraftan da şanstır. Bir dostumuz demiştir ki, ben her Çinli’ye bir portakal satsam, dünyanın en zengini olurum,” demişti. Şimdi bakın Rusya’ya domates satmaya çalışıyoruz. Anlatabiliyor muyum ne demek istediğimi. Aynı zamanda büyük devletlerin büyük pazar olma şansı vardır. Bu bakımdan Kazakistan’ın o anlamda çok fazla baskı altında gibi görüyorsunuz evet, Rusya orada bir tarafta da Çin ama müthiş pazarlarında açıldığını düşünmek lazım.

Dakika: 1:18:00 – 1:21.25

Yerkebulan Sapiyev – Farabi, Yesevi dediğimiz de tabii Yesevi Türkistanlı biliyorsunuz. Bizim Türkistan. Şimdi şöyle söylentiler var, tabii bu devlet başkanımızın kararına, takdirine bağlı olacak. Bizim il olarak nüfusu üç milyon olan Güney Kazakistan eyaleti var. olan Tabi  Türkiye’de üç milyon küçük bir rakam ama bizim için büyüktür. Bir milyon da Çimkent dediğimiz il nüfusu, il merkezi olarak tanınıyor ve İstanbul’dan doğrudan uçakları var. Türkiye’den giden Kazakistan’da yatırım yapmak isteyen insanlar var, işadamları var, değerli sanayiciler, tarımcılar daha çok bu Çimkent tarafına yöneliyor, çünkü hava şartları da uygundur ve Özbekistan’a sınırı olan bir bölgedir ve tarıma uygun olan arazilere sahiptir.

Kazakistan’da Çimkent, il merkezi olmayacak -yani ayrı bir özerkliği olacak-, Astana Almatı gibi üç büyük şehir olarak kalacak ve il merkezinin de Türkistan şehrine büyük ihtimalle kayma olasılığı vardır. Türkistan’da biliyorsunuz, bizim Türk dünyasının büyük bir mirası olan Hoca Ahmet Yesevi türbesi var. Aslan Baba dediğimiz Arslan Baba türbesi var. Hocam siz biliyorsunuz, siz oraya gittiniz. Orası bizim Türk dünyası için çok önemlidir.

Tabi bu divanı hikmet mesela Ahmet Yesevi’nin mirasıdır. Değerli bilim adamları araştırmalarına devam ediyor. 2009 yılında bu Nahcıvan’da 3 Ekim’de Türk konseyi kuruldu bizde. Nahcıvan anlaşması olarak geçiyor. 2009 yılında karar veriliyor, 2010 yılında Astana’da Türk Akademisi açıldı. Ve 2011 yılında Bakü’de Türk Miras Koruma Fonu açıldı. Yani bizim Türk dünyasındaki, Türk yapılarının bu Türk entegrasyon yapılarının kurulması ve başarılı bir şekilde faaliyet göstermesi çok sevindiriyor bizi. Ve Türk akademisi de tabii ilk önce Divanı Hikmet’te olabilir. Hoca Ahmet Yesevi, Farabi’nin eserlerini ve miras bırakmış olduğu kitapları araştırmakla yetinmeyip de biz mesela saha, tıva  dediğimiz bu özel Rusya’daki cumhuriyetler, başka Türk cumhuriyetleri eserlerinde, Orhun yazıtlarında araştırmalar devam ediyor.

Levent Ağaoğlu – Konuya Türkistan açısından baktığımız ve olayın ekonomik açısından da yaklaştığımızda Türkistan ülkelerinin kalkınması yıllık %8, bu 2014-2015 rakamı. Türkiye’nin %4. Türkistan ülkeleri, Türkiye’yi ikiye katlamış. Kazakistan konumuna baktığımızda da Çin, güneyde ki yine ki Türkistan ülkeleri, yine aşağı güneyinde Hindistan. Bunların hepsi %8 oranında kalkınan ülkeler. Sorum şu; eğer Türkiye’yle Türkistan arasında bir işbirliğinde ticari entegrasyonda nasıl daha önemli adımlar atılabilir?

Yerkebulan Sapiyev – Ekonomide Türk Cumhuriyetleriyle, Türkiye arasındaki ticaret hacmi istenildiği kadar büyük değildir, azdır. Özellikle bu dünyada cereyan eden ekonomik krizden dolayı da bu ticaret hacmi biraz düştü. Mesela, Kazakistan’la Türkiye arasındaki ticaret hacmi şu anda iki milyar dolar, bizim devlet-hükümetler arasında, yeni sinerji dediğimiz – ortak ekonomi programına imza atıldı. Bu iki ülke arasındaki ticaret hacminin on milyara kadar çıkarılmasını öngören bir program. Tabii her ülkede bu ekonomi nasıl gelişir, ilk önce tarım ve sanayiidir. Türkiye’nin güzel bir sanayii tecrübesi var. Sanayii hikâyesi, efsanesi var. Biz bu tecrübeden faydalanmak isteriz. Hatta faydalanıyoruz, örneğin Türkiye’deki OSB dediğimiz özel ekonomik bölgeleri, özel sanayi bölgeleri Kazakistan’a da taşıdık. Orada diyelim Kazakistan’ın güneyinde Çimkent ilinde aynı bu OSB’yi yaptık. Şu anda Türk yatırımcıları, başka ülkelerden yatırımcıları bekliyoruz. Ayrıca Kazakistan hükümetinin sanayileşme programı devam ediyor, daha önceden bizim hocalarımız da iyi bilirler, Sovyetler zamanında 5 yıllık kalkınma planı yani sanayileşme planımız vardı.

Hatta benim bildiğim kadarıyla Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra bile bu beş yıllık kalkınma planı söz konusuydu. Aynısından bizde de vardı. Ve 2000’li yıllarının sonlarında ortalarından başlayarak 5 yıl kalkınma, sanayileşme planımız vardı. Ve bu sanayileşmeye büyük bir önem veriyoruz. Büyük teşvikler var. Mesela diyelim bir muhtemel bir yatırımcı Kazakistan’a geldiği zaman Kazakistan hükümeti teşvik olarak %30 hibe yani yatırıldığı miktarın %30’unu geri veriyor.

Sanayi bölgesinde bir fabrika kurmak isterse bu arada suyunu, elektriğini herşeyini hazır halde teslim ediyor. Arazi vergisi 10 yıllığına sıfır, gelir vergisi 5 yıllığına muaf gibi teşvikler söz konusu. Ve tarım konusu çok önemli, Türkiye’nin bu tarım tecrübesi çok büyüktür. Özellikle organik tarım üretimi konusunda. Tabii bizim topraklarımız çok büyük, dünyada 9. Sırada,  2,737 bin kilometrekare yüzölçümümüz vardır. Ve hayvancılık çok önemlidir. Bu konuda çalışmalar devam ediyor ve ekonomi hacmini bu sözlerle, bu kalemle açıklamakla hiçbir şey olmaz, bunu somut olarak çalışmak lazım. Karşılıklı yatırımlar, bu küreselleşen dünyada yatırımlardan başka önemli bir şey yok.

Levent Ağaoğlu – Öncelikle ASAM’a sonra da Ömer Bey size çok teşekkürler. Çünkü, Afrika’yı ayağımıza getirdiniz. Aslında Avrasya Bir Vakfı’nda Afrika’yı görmüyoruz ama şu an  “Avrasya Afrika Bir Vakfı” olarak okudum. Vaktinizi almamak için bir tane soru soracağım.

Soru şu: Beyefendiler, genç kardeşler Türkçe’yi çok güzel konuşuyor. Afrika dediğimizde, Evliya Çelebi’nin Efrikiye’si, Tolunoğullları’nın 870’te ilk Müslüman Türk devletini Mısır’da kurulduğu kıta.

İnsanlık tarihinde konuşan ilk insan Afrikalı’ydı. Ama sonra Avrupa, Afrika’yı yok sayıp kendi varlıklarını yüceltip, diğer insanların kimliklerini, dillerini yok etti ve İngilizce, Fransızca konuşturmaya başladı. Dil bir liderliktir, devlettir.

Şimdi Afrika dili bir Hint-Avrupa dili değil, başka bir dil yapısına sahip. Türkçeyi çok düzgün konuşmalarından dolayı diller arasında bir yatkınlık olabilir mi? Türkçeyi konuşmaları zor değilse bunun üzerine yatırım yapmak gerekir, diye düşünüyorum.

Dil öğrenmekte bir zorluk çektiniz mi?

Abdu Djamanca– Yok, şimdi Afrikalı bir buçuk milyon nüfuslu bir ülke ama otuzdan fazla kabile ve yerel dil var. Bunun zenginliğini akademisler olarak görüyoruz. Neden, ben çocukken beşten fazla farklı dilden arkadaşım vardı. Doğal olarak 5 dil biliyorum. Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca, Çince öğrenirken de bunun etkisi oluyor. Yani bu avantajdır.

Ali Ferah– Afrika’da bir insan birden daha fazla dil konuşur. İkincisi Türkçe kolay değil, zor bir dildir. Bunun nedenlerinden birisi, 15 sene evvel Türkçeyi öğrenecek yabancılara hazırlanmış Türkçe kitapları yoktu. Dolayısıyla akademisyenler yeni yeni bunun üzerine çalışıyorlar. Ve yabancılar için hazırladıkları Türkçe kitaplar yayınlanmaya başladılar. Bir başka nedense, ne kadar toplumla kaynaşırsanız o kadar güzel ve düzgün Türkçe konuşursunuz. Bu da çok önemlidir. Bilmiyorum, halen çok çok düzgün bir Türkçe konuştuğumuzu iddia edemeyiz.

Prof.Dr.Ömer Özkan– Dünyanın neresine gidersek bu dil problemi karşımıza çıkıyor. Bosna’da meşhur Rüstem Paşa Cami vardır. Onun imamıyla bir sarılışımız var, dilimiz ortak değil ama gözlerimiz çok şey anlatıyor. “Ah Osmanlı, bugünleri görebilseydin” diyorsun. Şimdi en azından Yunus Emre’yle başlandı ama yeterli değil. Geçen hafta Sudan’daydım. Bir iki sınıf açılıyor, yüz sınıf da açılsa yüz sınıfın da öğrencisi hazır diyorlar. Yani bu konuda birilerinin çok daha hızlı hareket etmeleri lazım. Hazır bir sürü Türk dili hocalarımız da var, Açık öğretimden hazır Türk Dili mezunları veriyoruz. Bu konuda çok çok daha hızlı hareket etmemiz lazım.

Ahmet Üseni– Ben tek bir cümle söylemek istiyorum. Hocam dedi ki “Biz Türkiye Cumhuriyeti fakir bir ülkeyiz, neden bu elli bin tane Afrikalı çocuklara biz veriyoruz bizde burada fakirlik altındayız”. Böyle bir şeye değinmek istiyorum. Mesela şimdi bu konferans hepimiz Türkçe konuşuyoruz. Bunun Türkiye Cumhuriyeti için hiçbir faydası yok mu? Faydası var. Hatta bazen Türk kardeşlerimle sohbet ederken diyorlar ki biz Osmanlı döneminde Afrika’daydık. Ama biz Afrika’da sömürgecilik yapmadık. Ben diyorum ki tamam güzel bir şey yaptınız fakat benim persfektifimden baktığım zamanda Osmanlı döneminde büyük hata yaptınız. Hangi hata? Cezayir’de Tunus’ta Mısır’da oradaydınız. Sömürgecilik yapmayabilirsiniz ama siz dilinizi neden öğretmediniz? Şimdi Kongo’daki durumu bilmek istiyorsunuz. Kongo’da Ahmet kardeşimiz var. “Ahmet kardeşim, Kongo’da durum nedir” diyorsunuz. Ben sizin dilinizle anlatıyorum. Ama o zamanda böyle değildi. Bu cümle üzerine konuşmak istedim.

– O cümle için özür dileriz. Başımız üzerinde yeriniz var.

Mehmet Akif Okur: Barter meselesi mühim. Şimdi bu tür meselelerin mühim olduğunu kriz anında anlarız. Yani sistem işlediğinde bu işlerden hiçbir şey olmaz derler. Ama bu sistem kriz üretecek bir sistem. Yani Amerika’nın kendi verilerine baktığımızda Amerika’nın borcu yani dışarıya içeriye olan borcunun oranına baktığımızda herkes bir dolar krizi bekliyor, yani doların değer kaydı ile ilgili beklentiler yüksek düzeyde kendi istikrarsızlığı dolayısıyla. O istikrarsızlık olduğunda eğer kurulu mekanizmalarınız varsa vaktiyle şöyle düşünmemişseniz ya bunun hali dar olur dolardan kimse vazgeçmez o yüzden bu işlere yatırım yapmaya gerek yoktur diye düşünmemiş bu mekanizmaları kurmuşsanız ona ihtiyaç olduğunda hızlı yol alırsınız. Hızlı mesafe alırsınız ama kriz koptuğunda bir şey yapmaya koyulursanız o arada başkaları o alanı doldurmuş olur. O yüzden de barter dahil para takasıyla vs. olan şeylerde az veya çok demeden o mekanizmaları kurup işler vaziyette tutmak lazım. Bunların hepsine ihtiyaç duyacağız. Bitkoin meselesi de bunlarda bir kısım denemelerdir. Bunlar birer sosyal laboratuvar gibidir. Bitkoinden başlayıp bu kripto paralar bunlardan çıkacak sonuçlara göre yeni modellerinde çıkacağını da göreceğiz diyorum.

Mehmet Akif Okur – Genel olarak ekonomik-politik konuları takip ettiğim için barter çalışmalarından bir miktar haberdarım. Siz yapay zekadan bahsetmiştiniz, bu çok önemli. Yapay zeka ekonomideki bu hesaplama alanında bir işi, paranın şimdiye kadar üstlenilemeyen bir takım fonksiyonlarını barter tarafından incelenmesini kolaylaştıran bir şey oluyor. Diyelim ki, bu yapay zeka 30-40 sene önce olsaydı Sovyet sistemi de çökmezdi. Paranın ve piyasanın kurduğu iletişimi, arzı, talebi, haber alma, alma, götürme vs. fonksiyonu var. Barter’ın zorluğu bu fonksiyonu oluşturmaktaydı. Yapay zeka tıpkı para gibi sinyal veren bir algoritmayla onu çözebilir ve fonksiyonel hale getirebilir. Hatta bugün bizim anladığımız piyasa mantığını da değiştirebilir. Yani arz ve talebin, para üzerinden alışverişle döndüğü sistemden farklı bir mantığı da geçerli bir hale getirebilir. Mesela merkezi planlamanın sıkıntısı talebi ölçememesi, mesela fabrikalara üretim yaptıracaksınız, gerçek talebin ne olduğunu ölçemiyorsunuz. Para bunu ölçüyor ama para yerine ikame edebileceğimiz, insanların dokunarak gelecekteki muhtemel arz ve taleplerini aktarabilecekleri hızlı bir sistemin olması bu paranın fonksiyonlarını getirir ve piyasanın krizlerine de uğramayan daha verimli bir ekonomik mantık oturtabilir.

Levent Ağaoğlu – Bu söyledikleriniz, tespitleriniz çok önemli. Ben de algoritma dediğiniz için olayı Harezmi’ye götürdüm. Zaten Harezmi, algoritma demek. Harezmi bir Türk’tü. Türkiye yine Harezmi yolunda, algoritmaya dönüyor. Yine aynı sisteme dönüyor, para dışlanıyor yalnız. Para dışında zaten para yoktu ama algoritma vardı. Sıfırı Hintliler buldu, Harezmi işlevselleştirdi. O zaman bu ülkede Türk zekasıyla algoritma bu sefer paranın yerine geçiyor. Oluş şekli o netice ona gidiyor.

Mehmet Akif Okur – Evet, mesela modern kapitalizm; 2008 krizinin perde arkası sebebi var ama bir de görünen piyasa mekanizmasının işleyişiyle ilgili kusuru var. Sürekli üretiyorsunuz, satıyorsunuz ama sistem patlıyor, önünüzü göremiyorsunuz. Yapay zeka üzerinden size sistemi anında gösteren bir programlama yapılabilirse ki teknik olarak mümkün olduğunu gösteriyor. O zaman bunu ekonominin merkezine koyabilirsiniz. Yani paranın yapabileceği fonksiyonu daha derin üstlenecek sisteme dönüşebilir.

Levent Ağaoğlu – Yani o zaman barter’da o kötülük yok?

Mehmet Akif Okur – Barter’ı zorlaştıran ancak parayla çözülebilen işleri, yapay zeka üstlenebilir. Çünkü o hesabı yapmak zordur. Piyasa dışı alternatiflerin yaşayamamasının bir sebebi paranın çözdüğü iletişim yani ne kadar üreteceksin, ne kadar tüketeceksin, neye ihtiyaç var, bunla ilgili sinyalizasyonu merkezden oturup bürokratik olarak yapamamasıdır. Ekonomi büyük bir ölçü, her insanla birlikte büyük bir faktör büyüyor sistemin içinde. Ama şimdi cep telefonuyla, şunla, bunla artık entegre bir toplumuz, alt yapımız oluştu, bir sürü mesaj alıp, gönderiyoruz. Para yerine bunların eklemleneceği, sinyalizasyonla, arz ve talebi gönderildiği bir yapay zeka, paranın sinyalizasyon unsurlarını üzerine alabilir. Barter işini kolaylaştıran bir işlem olur.

Bundan 20 yıl sonra eğer bu teknolojik ilerleme devam ederse, biz bolluk iktisadının sorunlarını konuşmaya başlayacağız. Yani diyelim ki yapay zekayla, robot birleşti. Ziraat alanını düşünün, bir kere tarım alanlarını muazzam genişletebilirsiniz. Çünkü işçinin gidip barınmasının maliyetli olduğu her yerde, siz 3 boyutlu olarak arazinizi çekersiniz, robot orada çalışır, üretimi arttırabilirsiniz. İşte bunun bir sonucu insan emeğine duyulan ihtiyaç azalacak. Geçmişte her sanayi devriminde meslekler değişerek bunu çözdüler, şimdi bu gittiğimiz yerde meslek değiştirerek de olmaz bu insanları çalıştırmayacağımız bir yere gideriz. Yani bu sistemin insanlığı yok etmeyecek bir sosyal tasarım olması lazım. Çünkü mesaisine ihtiyaç duymadığınız insanı nasıl yöneteceksiniz?

Levent Ağaoğlu – Hocam bence barter, Brics’e de çok uyuyor, Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika. Barter dediğimiz aslında Brics modeli. Bunların hepsi anti-dolar, nüfus var, ham madde var. Bu ülkelerle birlikte zaten Global bir model olmuş oluyor.

Mehmet Akif Okur – Şöyle de bir avantajları var, mesela Rusya petrol üretip satıyor, zaten nakit para geliyor.

Levent Ağaoğlu: Bizim buradan iki çıkışımız var. Ticaret savaşını, Amerika neden 2018’de başlattı. Ben 5 yıl Hong Kong’da kaldım. 1976’da Mao öldü, 1978’de Çin 50 yıllık plan başlattı. 50 yıllık planın adı dünya hâkimiyeti. Yani 2028’de ben Zhong Guo’yum yani dünyanın merkez ülkesiyim. Amerika’ya taktıkları isimde yani Çin’de Amerika’ya Mey Guo derler, güzel ülkedir. Öykünülen ülkedir. Yani onlar bir Amerika olacaklardır. Biz burada çıkış olarak soru olarak soracağım size. Bizim iki tane çıkışımız var bir Türk kuşağı, iki barter. Barter konusunda Amerika, çok güzel anlattınız, Amerika’nın İngiltere’yle serbest ticaret izlemiş dünyada, bize de 1838 anlaşmayla tuş ettiler. Amerika ise hakimiyet duygusuna sarılmış yani masabaşında anlaşmalarla ticareti Japonya’ya sindirmiş şimdi Çin’i sindirecek. Biz burada Türk kuşağı üzerinde barter modelini işletebilir miyiz? Açın gazeteleri her yerde dolardan çıkış yazılıyor. Bundan nasıl çıkacağız ve Amerika barter modelini kendi ülkesi içerisinde mükemmel bir şekilde uyguluyor böyle biliyoruz. Ama dünya dışındaysa bir barter istemiyor. Çünkü barter demek dolardan çıktım ben demek, para yok faiz yok işine gelmiyor ki şimdi biz Türkiye olarak bu işte bayraktar olabilir miyiz? Bir barter modelini Türk kuşağına başlamak üzere yani Çin, Hindistan, Rusya, Türkiye böyle bir, Türkistan, Türk kuşağı dediğimiz zaman zaten Türkistan, biz bunu uygulayabilir miyiz? Bunu özellikle sormak istiyorum.

Mehmet Akif Okur –  Sorunları görmezden gelmeden çözecek imkanları çıkarmamız lazım. Barter meselesi mühim. Şimdi bu tür meselelerin mühim olduğunu kriz anında anlarız. Yani sistem işlediğinde bu işlerden hiçbir şey olmaz derler. Ama bu sistem kriz üretecek bir sistem. Yani Amerika’nın kendi verilerine baktığımızda Amerika’nın borcu yani dışarıya içeriye olan borcunun oranına baktığımızda herkes bir dolar krizi bekliyor, yani doların değer kaydı ile ilgili beklentiler yüksek düzeyde kendi istikrarsızlığı dolayısıyla. O istikrarsızlık olduğunda eğer kurulu mekanizmalarınız varsa vaktiyle şöyle düşünmemişseniz ya bunun hali dar olur dolardan kimse vazgeçmez o yüzden bu işlere yatırım yapmaya gerek yoktur diye düşünmemiş bu mekanizmaları kurmuşsanız ona ihtiyaç olduğunda hızlı yol alırsınız. Hızlı mesafe alırsınız ama kriz koptuğunda bir şey yapmaya koyulursanız o arada başkaları o alanı doldurmuş olur. O yüzden de barter dahil para takasıyla vs. olan şeylerde az veya çok demeden o mekanizmaları kurup işler vaziyette tutmak lazım. Bunların hepsine ihtiyaç duyacağız. Bitkoim meselesi de bunlarda bir kısım denemelerdir. Bunlar birer sosyal laboratuvar gibidir. Bitkoimden başlayıp bu kripto paralar bunlardan çıkacak sonuçlara göre yeni modellerinde çıkacağını da göreceğiz diyorum.

Levent Ağaoğlu: İktisat tarihine barter açısından bakıldığında gözüken tablo nedir?

Mehmet Akif Okur:  1) Barter ekonomisi büyük ölçeklerde para ekonomisiyle ilgili sıkıntı doğduğunda uygulanmaya çalışılmış. Roma’nın çöküşü dönemi buna örnektir. Yani, para ekonomisini yöneten güç ortadan kalkarsa ya da bu güçle ilişki kurulmak istenmezse barter devreye giriyor. Bu durum, günümüzde bartera duyulan ihtiyacı anlamak bakımından önemli 2) Barter’ın modern dönemde geniş ölçekli ekonomilerde uygulanmasıyla ilgili sıkıntı var. Çünkü barter için sıkı ilişkilere sahip bir toplumun parçası olmalı ve ilişkiler geliştirmelisiniz. Bunu ne kadar yapmaya çalışırsanız çalışın sınırları olacaktır. Özellikle bireyciliğin hakim olduğu sistemlerde mesele çok daha zor. Bu durumda barterı geniş ölçekli olarak ancak bilgisayar destekli sistemlerle uygulamak mümkün gözüküyor. Bu da bir nevi kredi sistemi ve aslında paranın işlevlerini üstlenen bir nevi yeni para gibi. Üzerinde çalışmayı sürdürmek, diğer çalışmaları da değerlendirmek lazım.

Levent Ağaoğlu: Ben teşekkür ederim Muhterem Hocam. Zihninize sağlık ve bereket.

ZAMAN: 1) Roma (ABD) tekrar çöküyor. Barter tekrar devreye girecek.  2) Yapay Zeka ile işlevsel zorlukları aşacağız.

ZİHİN: 1) Kökümüz İL’dir; ilişkidir. Bu temel bir paydamız 2) Zihinsel genetiğimiz dayanışma temelli, barter sistematiği 3) Sosyal yapımız kuvvetli. Bireyci değiliz.

ZEMİN 1) Afro-Avrasya’nın kilidiyiz 2) Yarımadayız 3) Küçük Asya’yız. 4) İpek Yolu’yuz. 5) Türkiye&Türkistan bütünlüğünde; Rusya, Çin, Hindistan ile komşuyuz.