ALTAYLAR’DAN SAMSUN’A TÜRK DOKUMALARINDA ORTAK YANIŞLAR (MOTİFLER)

ALTAYLAR’DAN SAMSUN’A TÜRK DOKUMALARINDA ORTAK YANIŞLAR (MOTİFLER) Elibelinde-Koçboynuzu-Sandık-Çakmak / Çengel (Çoban iliği, Bayrak) Öğr. Gör. Coşkun YANAR*

ALTAYLAR’DAN SAMSUN’A TÜRK DOKUMALARINDA ORTAK YANIŞLAR (MOTİFLER) Elibelinde-Koçboynuzu-Sandık-Çakmak / Çengel (Çoban iliği, Bayrak) Öğr. Gör. Coşkun YANAR*

Türk dokumalarındaki yanışlar sembolik ifadeler içermektedir. Sembolik ifade herhangi bir varlıktan alınan etkilerin, varlıkla ilgili bilgilerin olduğu gibi aktarılması değil, onu hatırlatacak türden onun yerine koymayla, sembollerle, işaret ve imgelerle aktarılmasıdır. Sembol herhangi bir varlığın, ya kendisini veya yaptığı etkiyi duyurmak, düşündürmek, hayal ettirmek için aracılar kullanma, asıl ögenin yerine koyarak onu hatırlatma, asıl öğeyi çağrıştırma yoluyla yapılan ifadelendirme, işaret ve imgelerle iletişim kurma olarak tanımlanmaktadır. ( Tural 1998; Ateş 1996).

Anadolu’da dokumalarda bezemeyi oluşturan öğelere yanış, yangış, yaneş nakış, nanış, nağış, örnek, bezek, model, ( Deniz 1998; Görgünay 2002) motif gibi isimler verilmektedir. Çalışmamızda bu isimlendirmelerden yanış ismini kullanmaya çalışacağız.

Türk sanatlarında yanışlar farklı düzen ve tekniklerde bir araya getirilip desen ve kompozisyonları oluştururlar. Kompozisyonlardaki yanışlar belli bir duyguyu, bir düşünceyi yansıtırlar. Bu bakımdan Türk dokuma sanatlarının anlam içeriğini, anlam derinliğini dokumalardaki yanışlarda, yanışların anlamlarında arayabiliriz. Bunun için yanışların anlamlarını, örtülü ifadelerini, kökenini iyi bilmek gerekmektedir. Bu kapsamda yanışların kökeni, örtülü ifadeleri, anlamları, verdikleri mesajlar Türk toplumlarında önemli yapı taşlarını oluşturur. Yanışlar (yangış, yaneş nakış, nanış, nağış, örnek, bezek, model, motif) toplumun birlik vurgusunu, birlik beraberliğini, kendini tanımayı gösterir eserlerde. Tarihteki modasına ışık tutar. Tarihe saygıyı gösterir öğrenmek isteyene. Ne kadar zengin bir kültürün varisleri olduğumuzu gösterir okuyabilene…

Göçebe ve yerleşik toplumların belirli değer kavramları “kutsallık, doğurganlık ve bereket” çerçevesinde gelişmiştir. Bu kavramlar Türklerde “kutsallık, savaşkanlık ve bereket” şeklinde de geliştiği görülmektedir. Savaşlardan dolayı insan varlığını korumak, coğrafi şartlardan dolayı hayvan varlığını korumak, toplumun yeniden üretimi, insan ve hayvan sayısının çokluğu ve bereketli olma toplumun en temel amacı olmuştur. (Ateş 1996). Dokumalardaki bazı yanışların bu kapsamda gelişen sembolik kurgulardandır. Yanışlar neslin devam etmesi, hayvan ve bitkilerin çoğalması, doğum ve üremeyle, bolluk ve bereketle ifadelendirilerek sembolleştirilmiştir. Bu sembolik şekiller geçmişten günümüze dek gelen yanışlar (nakışlar, motifler) olarak karşımıza çıkmaktadır. Birbirinden farklı yerlerde ve zamanlarda yaşamış Türk topluluklarının dokumalarındaki ortak yanışları ve bu yanışlardaki benzerlikler Türk sanatlarında geçmişten günümüze gelen kültür ve üslup birliğini göstermektedir.

Elibelinde: Dişilik, analık, doğurganlık, üreme, uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi sembolize eden bir yanıştır. (Erbek 2002). Kadının doğurganlık, hamilelik, doğum ve doğum sonrası olgularının değişik şekillerdeki sembolleridir. (Ateş 1996). Bu yanışın kızlar için ve evli kadınlar için farklı şekil ve yorumları vardır. Elibelinde yanışının kız yanışları, yeni evli kız, gelin, evli kadın yanışları (Durul 1987) anlamlarında Anadolu’nun farklı yörelerindeki dokumalarda yanışın ana biçimi değiştirilmeden küçük ayrıntılarla elibelinde yanışları oluşturulmuştur. Oluşturulan bu yanışların kendi içerisinde özü değiştirilmeden anlam ve yorumları yapılarak isimlendirilmiştir. (Fotoğraf 1,2,3,4,5,6,7, çizim 1,2,3,4,5).

Koçboynuzu: Bereket, verimlilik, kahramanlık, güç, kuvvet, erkeklik, mutluluk, sıhhat ve saadet sembolü (Ateş 1996; Erbek 2002; Tanrısal 1997) olarak dokuma sanatlarında yaygın olarak kullanılmıştır. Yörede koçboynuzu yanışı, koçboynuzu nakışı, koçlu olarak bilinmektedir. Yöre dokumalardaki koçboynuzu yanışının Anadolu’nun diğer yörelerindeki koçboynuzu yanışı ile de benzerlikleri görülmektedir. (Fotoğraf 8,9, çzim 6).

Sandık: Evlilik beklentisi, evlilik, çeyiz, çeyiz sandığı, çocuk isteği, doğum, çoğalma, neslin devamlılığı gibi anlamlar içermektedir. Bazı toplumlarda bu anlamlarda ölüm simgesi olarak ta kullanılmıştır. (Ateş 1996; Erbek 2002) Yörede “sandık yanışı/nakışı, tarak yanışı/nakışı” olarak isimlendirilmektedir. Yöredeki dokumalarda görülen sandık yanışı kare şeklinde olup alt ve üst kenarlarında tarak dişi şeklinde dışa doğru bir çıkıntı oluşturur. Bu yanış çoğunlukla düz dokumalarda kullanılmıştır.

Yöredeki dokumalarda sandık yanışının farklı kompozisyonları vardır. Bazı dokumalarda dokumanın ana yanışı olarak, dokumanın tüm yüzeyinde bezemeyi oluşturmuştur. (Fotoğraf 10,11). Bazı dokumalarda ise ara yanış olarak, kuşaklar halinde veya aralara serpiştirilerek kullanılmıştır. Yanışlar dokuma yüzeyinde farklı renklerde dokunarak zengin bir kompozisyon oluşturulmuştur. (Çizim 7).

Çengel/çakmak/çoban iliği/geydirme (keydirme): Anadolu’nun hemen hemen bütün bölgelerindeki dokumalarda ve diğer el sanatlarında kullanılmıştır. Niğde Yöresinde Sarıkeçili Türkmenlerinin damgası olarak ta kullanılmaktadır. ( Kırzıoğlu 2001). Koruma ile ilgili anlamlarının yanı sıra dişil eril, kadın erkek, rüzgâr su gibi zıt ve değişik kavramları da sembolize etmektedir. (Erbek 2002). Bu yanış Vezirköprü yöresinde çoban iliği yanışı, çoban iliği nakışı ve çakmak yanışı, çakmak nakışı olarak bilinmektedir. Dokumalarda genelde ara yanış olarak kullanılmıştır. Yörede geydirme, keydirme olarak bilinen yanış ta çengel/çakmak/ yanışından oluşturulmuştur. Aynı yanış Samsun Ondokuz Mayıs ilçesi Yörükler köyünde bayrak yanışı ( Kurt 2021) olarak bilinmektedir. Geydirme (keydirme) olarak bilinen yanış dokumalarda ana yanış olarak kullanılmıştır. (Fotoğraf 12,13,14,15 çizim 8,9).

Çakmak/çengel/çoban iliği yanışı Pazırık at örtüsündeki “S” yanışı (Tekçe 1993) ile (Çizim 10), 15.yüzyıl Konya hayvanlı halısındaki hayvan figürü (Aslanapa 1987), (Çizim 11) içindeki dolgu yanışı ile büyük benzerlik gösterir. Bununla birlikte Anadolu’da farklı yörelerde farklı dokuma ve el sanatlarındaki çakmak yanışları (Kırzıoğlu 2001) ile benzerlikleri de dikkat çekmektedir. (Fotoğraf 16) Karşılaştırdığımız yanışlar ile yöredeki çakmak/çengel/çoban iliği yanışının Türk sanatında geçmişten günümüze dek kullanıldığını ve kökenini göstermesi açısından önem taşımaktadır.

Kaynakça Aslanapa, O. 1987, Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı, Eren Yayıncılık ve Kitapçılık Ltd. Şti., İstanbul. Ateş, M. 1996, Mitolojiler Semboller ve Halılar, Net Turistik Yayınları, İstanbul. Deniz, B. 1998, Ayvacık (Çanakkale) Yöresi Düz Dokuma Yaygıları (Kili-Cicim-Zili), Ankara. Görgünay, N. 2002, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Erbek, M. 2002. Çatalhöyük’ten Günümüze Anadolu Motifleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Karamağaralı, B. 1997, “Türk Halı Sanatındaki Motiflerin Yorumu Üzerine”, Arış, 3, 28-39. Kırzıoğlu, N. G. 2001, Altaylar’dan Tuna Boyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Kurt, H. 2021, Karadeniz’in Son Konargöçerleri Samsun Yörükleri, Ayata Kitap, Ankara. Tanrısal, M. 1997. “Türk ve Navaho Halılarının Dili”, Arış, 1, 94-107. Tekçe, E. F. 1993, Pazırık Altaylardan Bir Halının Öyküsü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Tural S. 1997, “Dokumadaki Estetik Duyarlılık”, Arış, 1, 4-9. Tural, S. 1998, “Halı’nın İşlevinin Özel Bir Göstergesi”, Arış, 4, 8-21. Durul, Y. 1987, Türk Kilim Motifleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. *Öğretim Görevlisi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun MYO, Samsun/Türkiye. E-posta:[email protected] ORCCID ID: 0000-0002-4989-1858 ** “Bu çalışma, Ondokuz Mayıs Üniversitesi tarafından PYO.ILH.1904.20.002 proje numarası ile desteklenmiştir” A