Tefekkür Medeniyeti: Sistematik İnceleme Literatürümüz ne zaman başlamıştır?

Din-Edebiyat dışı incelemeci mütefekkirler (Osmanlıların sonuna kadar), 721 yılı doğumlu Cabir Bin Hayyan (Kimya) ile başlıyor. Tefekkürümüz, BİLİM ve bilhassa Matematikçiler ile başlıyor.

MATEMATİKÇİLER (780-1274)

1. MUSA EL HAREZMİ,
2. İbn Türk el-Ceylî,
3. Meruzî,
4. Ebu’l-Mahmud el-Hocendî,
5. Ebü’l-Vefa el Buzcanî,
6. EL BİRUNİ,
7. ÖMER HAYYAM,
8. NASRUDDİN ET TUSİ

ile başlıyor. 500 yıllık döneme MATEMATİKÇİLER damgalarını vuruyor.

MUTASAVVIFLAR ise 1000-1100’lere damgalarını vuruyor.

1. Harekani,
2. Demir Baba,
3. Yesevi,
4. NECMEDDİN KÜBRA
5. ŞAHABETTİN SÜHREVERDİ
6. AHİ EVRAN

Matematik ile başlayan tefekkürümüz Mutasavvıflar ile daha da gelişiyor.​

İNCELEMECİ/MONOGRAF 50 MÜTEFEKKİR

1. ABDULKADİR EL MERAGİ
2. ADNAN ADIVAR
3. ALİ KUŞÇU
4. Bahaüddin Amilî
5. CABİR BİN HAYYAN
6. Ebu’l-Mahmud el-Hocendî
7. Ebü’l-Vefa elBuzcanî
8. EL BİRUNİ
9. EL CEZERİ
10. EVLİYA ÇELEBİ
11. Fahreddin er-Râzî
12. FETHULIAH eş-ŞİRVANI
13. GELENBEVİ İSMAİL EFENDİ
14. HEZARFEN AHMET ÇELEBİ
15. Hezarfen Hüseyin Efendi
16. HİLMİ ZİYA ÜLKEN
17. HOCA İSHAK EFENDİ
18. HOCA TAHSİN EFENDİ
19. HULUSİ BEHÇET
20. İbn Türk el-Ceylî
21. İBNİ SİNA
22. İBRAHİM MÜTEFERRİKA
23. KADIZADE RUMİ
24. Kara Davut
25. KATİP ÇELEBİ
26. KÖPRÜLÜZADE FUAT
27. Matrakçı Nasuh
28. MAZHAR OSMAN USMAN
29. Meruzî
30. MİMAR EKREM HAKKI AYVERDİ
31. MİMAR SİNAN
32. Mirim Çelebi
33. MUSA EL HAREZMİ
34. MÜTERCİM ASIM
35. NAİMA
36. NASRUDDİN ET TUSİ
37. ÖMER HAYYAM
38. Ömer Lütfü Barkan
39. PİRİ REİS
40. Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey
41. Sabuncuoğlu Şerefeddin
42. SALİH ZEKİ
43. SELİM SABİT EFENDİ
44. Süleyman Sadeddin Efendi
45. ŞEMSETTİN SAMİ
46. ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR
47. TAKİYÜDDİN
48. TAŞKÖPRÜLÜZADE AHMET
49. ULUĞ BEY
50. ZİYA GÖKALP

Medeni/Bedevi toplum yapılarını inceleyen İbni Haldun’dan (1332-1406), 359 yıl önce doğan Biruni (973-1048) Hindi toplumları 80 bölüm halinde incelemişti.

Biruni’nin Hindistan ile ilgili kitabı, Hind’e ilk seyahatinden  (1017) ancak 1000 yıl sonra (2015) Türkçe’de yayınlandı.

MÜTEFEKKİR, BÖLGE, YILLAR, ŞEHİR, ÜLKE

BİLİM  700 

1. CABİR BİN HAYYAN horasan 721-815 tus, iran kimya
2. MUSA EL HAREZMİ maveraünnehir 780-850 hive, özbekistan matematik, astronomi
3. İbn Türk el-Ceylî maveraünnehir ………..-847 ceyl matematik
4. Meruzî horasan ………-869 merv, türkmenistan matematik

BİLİM  900 

1. Ebu’l-Mahmud el-Hocendî  maveraünnehir ………-1000 hocend (khujand) tajikistan matematik
2. Ebü’l-Vefa el Buzcanî  horasan 940  –  998 buzhgan, iran matematik, astronomi
3. EL BİRUNİ maveraünnehir 973-1048 kas, Harezm, İran Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih
4. İBNİ SİNA maveraünnehir 980-1037 buhara, özbekistan  Tıp adamı, fizikçi, yazar, filozof ve bilim insanı.
5. ÖMER HAYYAM horasan 1048-1131 nişabur, iran felsefe, matematik, astronomi

TASAVVUF  1100 

1. EL CEZERİ mezopotamya 1136-1206 cizre, türkiye sibernetik
2. Fahreddin er-Râzî iran 1149-1210 rey, iran din bilgini, fizikçi ve düşünür
3. HORASAN ERENLERİ VE TASAVVUF  1200
4. NASRUDDİN ET TUSİ horasan 1201-1274 tus, iran felsefe, matematik

TASAVVUF VE BİLİM  1300 

1. ABDULKADİR EL MERAGİ iran 1360-1435 Azerbaycan, iran müzik bilgini
2. KADIZADE RUMİ anadolu 1364-1436 bursa astronom ve matematikçi
3. Sabuncuoğlu Şerefeddin anadolu 1385-1468 amasya Türk hekim ve cerrah.
4. ULUĞ BEY maveraünnehir 1394-1449 sultaniye, iran astronomi

TÜRKİSTAN’DAN KOPUŞ  1400

1. ALİ KUŞÇU maveraünnehir 1403-1474 semerkand, özbekistan astronomi
2. FETHULIAH eş-ŞİRVANI  azerbaycan 1417-1486 şemahi, azerbaycan matematik, astronomi, coğrafya
3. Mirim Çelebi   1450-1525  matematikçi, gökbilimci
4. PİRİ REİS rumeli 1465-1553 gelibolu haritacılık
5. Matrakçı Nasuh rumeli 1480-1564 saraybosna minyatürcü, hattat, tarihçi, matematikçi ve matrakçı.
6. MİMAR SİNAN anadolu 1489-1588 kayseri mimarlık
7. TAŞKÖPRÜLÜZADE AHMET anadolu 1494-1561 bursa İlk bilim tarihçisi, ilk ansiklopedi yazarı
8. Kara Davut anadolu ……- 1541 izmit bilim insanı

DURAĞANLIK…SESSİZLİK  1500 

1. TAKİYÜDDİN suriye 1521-1585 şam, suriye hezârfen. Astronomi, Gök bilimci, mühendis ve matematikçidir.
2. Bahaüddin Amilî lübnan 1547-1621 baalbek, lübnan müderris, mutasavvıf, mimar, matematikçi, şair ve astronom
3. NAİMA mezopotamya 1655-1716 halep, suriye tarih yazarı

DORUKLARDAKİ DONUKLUK VE ÇELEBİLER ÇAĞI  1600 

1. Hezarfen Hüseyin Efendi    rumeli -1692 istanköy havacılık
2. HEZARFEN AHMET ÇELEBİ rumeli 1609-1640 istanbul bilgin
3. KATİP ÇELEBİ rumeli 1609-1657 istanbul bibliyografya
4. EVLİYA ÇELEBİ rumeli 1611-1682 istanbul seyahatname
5. İBRAHİM MÜTEFERRİKA rumeli 1674-1745 macaristan, kolojvar matbaacı

BİLİME DOĞRU..  1700 MUTASAVVIF, MATEMATİKÇİ, MÜHENDİS, MÜTEFEKKİR

1. Süleyman Sadeddin Efendi  1719-1788  bilgin
2. GELENBEVİ İSMAİL EFENDİ anadolu 1730-1790 manisa matematikçi
3. MÜTERCİM ASIM anadolu 1755-1820 gaziantep  (aslen semerkantlı) Bilim adamı, şair, divan katibi, mütercim, tarihçi, iktisatçı, yazar
4. HOCA İSHAK EFENDİ rumeli 1774-1834 epir, yunanistan matematik, mühendis

ÇÖKÜŞE DERMAN OLAMAYAN TEFEKKÜR  1800 RUMELİ ÇAĞI

1. HOCA TAHSİN EFENDİ rumeli 1811-1881 yanya bilgin ve düşünür
2. SELİM SABİT EFENDİ rumeli 1829-1910 kırklareli, vize Eğitim bilimci
3. ŞEMSETTİN SAMİ rumeli 1850-1904 fraşer, yanya, yunanistan sözlükçü, yazar, ansiklopedist
4. Riyaziyeci Mehmet Nadir Bey yunanistan 1856-1927 sakız adası yunanistan matematikçi eğitimci çevirmen
5. SALİH ZEKİ rumeli 1864-1921 inebolu, kastamonu matematik
6. ZİYA GÖKALP mezopotamya 1876-1924 diyarbakır sosyoloji
7. ADNAN ADIVAR rumeli 1882-1955 gelibolu siyasetçi, yazar, tarihçi, akademisyen ve hekim. Cumhuriyet tarihinin ilk bilim tarihçisi
8. MAZHAR OSMAN USMAN rumeli 1884-1951 dedeağaç, sofulu, batı trakya, yunanistan psikoloji
9. HULUSİ BEHÇET rumeli 1889-1948 istanbul dermatoloji uzmanı ve bilim insanı.
10. KÖPRÜLÜZADE FUAT rumeli 1890-1966 istanbul tarih yazarı
11. ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR rumeli 1897-1976 edirne yazar, düşün insanı, iktisatçı, tarihçi.
12. MİMAR EKREM HAKKI AYVERDİ rumeli 1899-1984 istanbul mimarlık

SON OSMANLILAR  1900 

1. HİLMİ ZİYA ÜLKEN rumeli 1901-1974 istanbul düşünür
2. Ömer Lütfü Barkan rumeli 1902-1979 edirne iktisat tarihi

İ N C E L E M E    E S E R L E R İ 

Yazmalar Kurumu’nun yayınladığı “İnceleme” olarak nitelenen 26 kitap: http://yazmalar.yek.gov.tr/portal/products/search?key=&fkey=1&key_type=yayin_turu

1800’e kadar eski kültürde kitap yazan insanlarımızın eserlerinin dağılımına baktığımızda;

• ne kadarı felsefi eserler,
• ne kadarı bilim eserleri,
• ne kadarı dini eserler,
• ne kadarı inceleme.

———————————,

https://tr.wikipedia.org/wiki/Monografi

MONOGRAFİ

1. (Fr. monographie < Yun.)
   1. İlim, sanat vb. alanlarda tek bir konu üzerinde derinlemesine yapılan inceleme.
   2. edeb. Bir kimse üzerinde yapılan inceleme, bir kimsenin hayâtı ve şahsiyetini konu alan inceleme eseri.

—————————-

monografi 

isim Fransızca monographie

isim Bilimsel alanlarda özel bir konu veya sorun üzerine yazılan inceleme. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.56fa5d24065499.93851023

——————–

etüt -dü

isim Fransızca étude

1. isim Herhangi bir konuda yapılan inceleme, araştırma
2. Ön çalışma
3. Belli bir konuyu inceleyen, araştıran eser veya yazı
4. Öğrencilerin, bir belletmenin gözetimi, denetimi altında ders çalışmaları, mütalaa, müzakere

“Dersleri yarım kulak dinliyor, etütlerde uzun uzun mektuplar yazıyordu.” – Ç. Altan. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.56fa5d2d6a2536.14969698

——————————

ETÜT

1. (Fr. étude < Lat.)
   1. Bir konu üzerinde yapılan inceleme, araştırma, tetkik: Planlarıma, etütlerime içim sızlar gibi oldu (Safiye Erol). Yezîdîler’e dâir etüt yapıyormuş (Refik H. Karay).
   2. Belli bir konuyu inceleyen eser: Şikago üniversitesinde araştırma yapmış ve ilmî etütler sunmuştur (Ergun Göze).
   3. Yatılı okullarda öğrencilerin, başlarında bulunan bir öğretmen veya yöneticinin kontrolü altında kendi kendilerine ders çalışmaları işi, mütâlaa: “Etüt saati.” “Etüt odası.” “Etüt zili.” “Etüt hocası.” Girilmesi yasak olan müdürün bahçesinde etütten kaçarak koşmaca oynamak mektep nizâmına uygun bir hareket miydi? (Sâmiha Ayverdi).
   4. Deneme, geliştirme ve öğretme amacıyle bestelenen ve estetik bir değer taşıyan müzik parçası.
   ѻEtüt etmek: İncelemek, araştırmak, tetkik etmek.

http://www.kubbealtilugati.com/sonuclar.aspx?km=ET%C3%9CT&mi=0

——————————————,

ilk incelemecimiz katip çelebi mi?

ne kadar incelemecimiz vardı?

“İlk incelemecimiz kimdi?” konulu bir yayın var mı?

Bunlar kimlerdi?

Hangi incelemeleri yazmışlardı.

Bu eserlerin faydaları neler olmuştur?

yazılı eser bırakan eski kültür değerlerimize işlevsel olarak da yaklaşmayı, onları günümüze taşırken, günümüzde insanlara tanıtırken işlevsel bakış açısını da dikkate almalıyız. hamasi bakış açısıyla geniş kitlelerin bu değerleri içselleştirmelerini sağlamak mümkün müdür?

bilim çalışmaları deney ve gözleme dayalı oluyor.

felsefe, ve edebiyat çalışmaları da düşünceye dayalı olarak yapılıyor esasen. (edebiyatta eski kültürde incelemeler de olabilir, bakmak gerekir)

anlatmak istediğim “inceleme” sosyal konulara ilişkin olanlardır, yazılı kaynaklara dayalı olarak yapılan çalışmalardır.

—————-

http://kalecikmtal.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/06/13/962846/dosyalar/2013_02/22041736_trkedebiyatndalkler.pdf

By Bilge Tonyukuk Enstitüsü zaman: Nisan 03, 2016